Zespół jelita drażliwego – problem bakterii zamieszkujących Twoje jelito
Jeżeli cierpisz na regularny ból brzucha, gazy, wzdęcia, zaparcia bądź biegunki, a lekarz nie znalazł żadnej przyczyny tych problemów, to najprawdopodobniej borykasz się zespołem jelita drażliwego. Do niedawna uważano, że problem ten jest głównie natury psychicznej. Pacjenci często odsyłani byli do psychologa lub psychiatry. Najnowsze dane wskazują na to, że schorzenie to może być spowodowane zaburzeniami w składzie i umiejscowieniu jelitowej flory bakteryjnej. Niefarmakologiczne terapie nakierowane na zmianę bakterii jelitowych, takie jak dieta, probiotyki czy wybrane suplementy diety, mogą znacznie zmniejszyć jego objawy.
Czym jest jelito drażliwe
Osoba ze zdrowym układem pokarmowym rzadko doświadcza jakichkolwiek dolegliwości po posiłku. Zespół jelita drażliwego (inaczej zwany zespołem jelita nadwrażliwego, ZJN) diagnozuje się u osób, u których przez co najmniej raz w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące występuje nawracający ból brzucha, który:
• zmienia swoje nasilenie po defekacji
• jest związany ze zmianą częstości wypróżnień
• jest związany ze zmianą konsystencji stolca
Mogą też występować wyraźne wzdęcia brzucha, śluz w stolcu, poczucie niepełnego wypróżnienia. Jeżeli ponad 25% nieprawidłowych stolców jest luźnych, a mniej niż 25% twardych, to ZJN klasyfikowany jest jako biegunkowy. Jeżeli jest odwrotnie – mówimy o typie zaparciowym. Występuje również typ mieszany, kiedy to więcej niż 25% wszystkich nieprawidłowych stolców wygląda twardo bądź luźno.
Nie istnieje żaden diagnostyczny test, który może potwierdzić występowanie tego schorzenia. Diagnoza następuje po wykluczeniu innych chorób, takich jak nowotwory jelita, choroby zapalne jelit, celiakia, przewlekłe zapalenie trzustki, pasożyty, endometrioza, depresja, stany lękowe, wrzody żołądka czy choroby przełyku.
Dopiero wtedy zostajemy zaklasyfikowani do kategorii cierpiących na czynnościowe zaburzenia układu pokarmowego, czyli takie, które – jak do tej pory uważano – nie są związane z żadnymi nieprawidłowościami strukturalnymi lub biochemicznymi.
Jelito drażliwe – najczęstszy powód wizyt u gastrologa
Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego znacznie obniżają jakość życia. Są najczęstszym powodem wizyt u gastrologa, jedną z najczęstszych przyczyn wizyt u lekarza rodzinnego i drugą (po przeziębieniu) najczęstszą przyczyną nieobecności w pracy.
W Polsce odsetek osób cierpiących na zespół jelita nadwrażliwego szacuje się na około 13%, na świecie między 10-25% populacji. Kobiety chorują częściej niż mężczyźni (2:1), osoby przed 50-tym rokiem życia częściej niż osoby starsze.
Jelito drażliwe – to więcej niż ból brzucha
Osoby, które cierpią na ZJN, często doświadczają następujących dolegliwości:
• Ból głowy (23–45%), zawroty głowy (11-27%)
• Ból pleców (27–81%)
• Uczucie zmęczenia (36–63%)
• Bóle mięśni (29–36%)
• Bolesne stosunki płciowe (9–42%)
• Częste oddawanie moczu (21–61%)
Częściej też występują u nich następujące schorzenia:
• Refluks żołądkowo-przełykowy (GERD)
• Dyspepsja czynnościowa (niestrawność)
• Fibromialgia, zespół przewlekłego zmęczenia
• Przewlekły ból miednicy
• Zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego
• Śródmiąższowe zapalenie pęcherza moczowego
• Zaburzenia psychiczne
Sugeruje się, że wszystkie powyższe mogą mieć wspólna przyczynę z jelitem drażliwym.
Jelito drażliwe to jelito z przewlekłym stanem zapalnym
Przewlekły stan zapalny u osób z zespołem jelita nadwrażliwego (ZJN) skutkuje przerwaniem szczelności jelitowej i nieprawidłowymi reakcjami na wiele pokarmów. W tym badaniu w ciągu 5 minut po ekspozycji na alergeny, zwiększyła się u chorych na ZJN ilość limfocytów w jelicie i 5-krotnie poszerzeniu uległa przestrzeń międzykosmkowa, co widać wyraźnie na powyższym zdjęciu (poszerzenie białych przestrzeni na zdjęciu C w stosunku do zdjęcia A). Źródło: Gastroenterology. 2014;147(5):1012-20.
Badania pokazują, że – w porównaniu do osób zdrowych – u pacjentów z jelitem drażliwym występuje:
• zwiększona ilość komórek tucznych w śluzówce jelita (to komórki biorące udział w reakcjach alergicznych, produkujące histaminę)
• zwiększona ilość substancji zapalnych (tzw. cytokin)
• zwiększona nieszczelność jelitowa
• naciek limfocytów w jelicie.
Przyczyny
Przyczyny zespołu jelita drażliwego nie są do końca poznane. Jak wiele schorzeń z nieznaną etiopatogenezą, winy jeszcze do niedawna upatrywano w czynnikach psychologicznych lub samych pacjentach, oskarżając ich o hipochondrię. Obecnie eksperci przyczyny dzielą na:
Przyczyny środowiskowe:
• psychospołeczne (np. trauma w dzieciństwie, molestowanie seksualne)
• nietolerancje i nadwrażliwości pokarmowe
• stosowanie antybiotyków
• infekcje jelitowe.
Przyczyny wewnętrzne:
• zaburzona motoryka jelit
• nadwrażliwość jelit na ból (tzw. nadwrażliwość trzewna)
• zaburzenia komunikacji mózg–jelito
• dysbioza (SIBO, stan po zatruciu pokarmowym)
• przerwanie szczelności bariery jelitowej
• zmieniona reaktywność układu immunologicznego błony śluzowej jelita.
W ostatnich latach coraz częściej postuluje się jedną główną przyczynę, która może być ‘matką’ większości powyższych przyczyn. Jest to zaburzenie składu i umiejscowienia jelitowej flory bakteryjnej, czyli naszego mikrobiomu. Za tą hipotezą przemawiają następujące fakty:
• poposiłkowe wzdęcia obecne u ponad 80% pacjentów wynikają z nieprawidłowej bakteryjnej fermentacji w jelicie, która skutkuje nawet 4-krotnie wyższą produkcją gazów przez mikroorganizmy jelitowe u osób z ZJN niż u osób zdrowych;
• rodzaj produkowanego przez mikroorganizmy gazu w jelicie koreluje z rodzajem choroby (typ zaparciowy – metan, typ biegunkowy – wodór);
• u 40% pacjentów początek choroby odnotowuje się po bakteryjnym zakażeniu układu pokarmowego (rzadziej wirusowym). Ryzyko post-infekcyjnego zespołu jelita drażliwego u osób, które przeszły ostre zatrucie pokarmowego jest 6.5-krotnie wyższe w ciągu roku od zakażenia i 3.6-krotnie w następnych 3 latach, w porównaniu do ryzyka u osób, które nie przeszły tej choroby. Zakażenie układu pokarmowego zakłóca równowagę jelitowej flory bakteryjnej, zmniejszając ilość dobrych bakterii, które konkurują ze złymi bakteriami;
• liczba kolonii bakteryjnych w jelicie cienkim koreluje z konsystencją stolca – im więcej bakterii, tym luźniejszy stolec;
• terapia probiotykami jak i specjalistycznymi antybiotykami skutkuje zmniejszeniem objawów i poprawą jakości życia u osób z ZJN;
• dziś wiemy, że między 30 a 50% przypadków ZJN jest (przynajmniej częściowo) spowodowane poprzez tzw. SIBO (ang. ‘small intestinal bacterial overgrowth’, czyli przerost bakterii w jelicie cienkim). Pozytywne skutki stosowania probiotyków lub antybiotyków w ZJN są, jak przypuszczamy, związane właśnie z ich terapeutycznym efektem na SIBO;
• nadwrażliwość trzewna nie jest zjawiskiem pierwotnym, uważa się, że jest częściowo spowodowana zmianą mikrobiomu jelita i nadwrażliwością na bakteryjne produkty fermentacji;
• stres psychologiczny zmienia skład naszej flory jelitowej i jego działanie na ZJN może przebiegać właśnie za pośrednictwem mikrobiomu.
Uważa się, że zmiana w składzie jelitowej flory bakteryjnej jest odpowiedzialna za przewlekły stan zapalny, a ten z kolei przyczynia się do nadwrażliwości trzewnej, zmian motoryki jelit oraz nieprawidłowych reakcji na pokarm, tzw. nietolerancji, na które skarży się nawet 80% pacjentów. Zaburzenia delikatnej równowagi mikroorganizmów jelitowych może też leżeć u przyczyny wszystkich wyżej wymienionych współwystępujących z ZJN schorzeń lub dolegliwości, przynajmniej częściowo.
Dlatego też, zespół międzynarodowych ekspertów gastrologii (w tzw. Kryteriach Rzymskich IV) zmodyfikował ostatnio definicję tego schorzenia. Słowo ‘czynnościowe’, czyli określenie sugerujące brak konkretnej przyczyny, zostało w dużej mierze usunięte z definicji ZJN, a nacisk położono na zaburzenia osi jelito – mózg. Zwraca uwagę kolejność słów – jelito zostało umieszczone jako pierwsze, w stosunku do poprzednich opisów, których dominował zapis ‘mózg – jelito’, podkreślający rolę czynników psychologicznych.
To wszystko oznacza, że zbliżamy się coraz bardziej do poznania konkretnej przyczyny ZJN i nie jest to bynajmniej schorzenie ‘w głowie’ pacjenta.
Terapia zespołu jelita drażliwego
Jakie opcje terapeutyczne mają osoby na co dzień zmagające się z wzdęciami, gazami, biegunkami czy zaparciami o podłożu czynnościowym?
Gastrolog zdecyduje czy i jakie leki są nam w stanie pomóc. Oprócz środków farmakologicznych, istnieją inne terapie, których działanie jest dobrze udokumentowane naukowo. Są to terapia dietą, probiotyki oraz wybrane wyciągi ziołowe, które zmniejszają objawy u 50-80% pacjentów. Ich skuteczność jest wysoka, ponieważ działają na potencjalną przyczynę problemu – zmieniają skład i aktywność naszej flory jelitowej. Więcej na temat tych terapii w następnej części artykułu.